PRACA ZDALNA PRZEZ PRYZMAT USTAWY Z DNIA 2 MARCA 2020 R. O SZCZEGÓLNYCH ROZWIĄZANIACH ZWIĄZANYCH Z ZAPOBIEGANIEM, PRZECIWDZIAŁANIEM I ZWALCZANIEM COVID-19, INNYCH CHORÓB ZAKAŹNYCH ORAZ WYWOŁANYCH NIMI SYTUACJI KRYZYSOWYCH
28 marca 2020
Korespondencja z Sądem za pośrednictwem wiadomości e-mail lub faksu
31 marca 2020

AKTUALNOŚCI EKSPERCKIE


Adwokat dr hab. Marlena Jankowska-Augustyn, prof. UŚ

Lider Zespołu Badawczego Prawo w Designie i Modzie w Instytucie Nauk Prawnych Uniwersytetu Śląskiego, profesor instytutu w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Dyrektor Działu Własności Intelektualnej w Kancelarii Pawełczyk Radcowie Prawni i Adwokaci, Dyrektor Wydawnictwa Instytutu Prawa Gospodarczego Ius Publicum, arbiter Komisji Prawa Autorskiego XIX kadencji przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, członek Rady Programowej „Jesteś twórcą – masz prawo” przy Polskim Wydawnictwie Muzycznym w Krakowie. Autorka ponad 100 publikacji z zakresu prawa własności intelektualnej i prawa gospodarczego. Prezes Fundacji Własności Intelektualnej (IIP fdn.).



Radca prawny dr hab. Mirosław Pawełczyk, prof. UŚ

Lider Zespołu Badawczego Publicznego Prawa Gospodarczego w Instytucie Nauk Prawnych Uniwersytetu Śląskiego, partner zarządzający Kancelarii Pawełczyk Radcowie Prawni i Adwokaci. Autor ponad 160 publikacji naukowych z zakresu prawa gospodarczego. Arbiter Sądu Polubownego przy Komisji Nadzoru Finansowego, Sądu Giełdowego, Sądu Arbitrażowego przy Prokuratorii Generalnej, Sądu Polubownego przy Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych oraz Trybunału Arbitrażowego przy Polskim Komitecie Olimpijskim. Członek Komisji ds. Reformy Nadzoru Właścicielskiego. Prezes Polskiej Fundacji Prawa Konkurencji i Regulacji Sektorowej Ius Publicum.



Wakacje z koronawirusem Odstąpienie od umowy o udział w imprezie turystycznej w czasach pandemii


1. Uwagi wprowadzające

Pandemia, która objęła niemal wszystkie kraje, wprowadziła nową rzeczywistość faktyczną i prawną. Jedną z kwestii, która pojawia się w zapytaniach klientów jest to, czy mogą odstąpić od umowy o świadczenie wycieczki lub wakacji pobytowych, a jeśli tak, to kiedy.

Od kilku lat obserwujemy trend wzrostowy wyboru wakacji zagranicznych, organizowanych przez profesjonalne biura podróży, notabene często rezerwowanych ze znacznym wyprzedzeniem w czasie (tzw. First Minute) przez podróżnych. Część podróży jest dodatkowo ubezpieczona, co wiąże się z dodatkową analizą postanowień umowy ubezpieczeniowej, choć takowe nie będą przedmiotem niniejszych rozważań. Analizie zostanie poddany stan prawny, jak też najnowsze interpretacje urzędowe, które są aktualne w świetle problemu związanego z koronawirusem.

Sektor turystyczny od dawna notował szereg problemów, takich jak chociażby: dostęp do wyczerpujących informacji o szczegółach oferty, kwestie związane z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy, niewypłacalność organizatora. Aktualnie podstawowym aktem prawnym zawierającym szereg gwarancji i zabezpieczeń prawnych dla stron umowy udziału w imprezie turystycznej jest ustawa z dnia 24 listopada 2017 r. o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych 1*(dalej jako: ustawa turystyczna lub UITiPUT). Ustawa ta stanowi rezultat uzgodnień na szczeblu unijnym, gdzie także zauważono potrzebę wprowadzenia stosownej regulacji. Szereg kwestii został pierwotnie wskazany w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2015/2302/UE z dnia 25 listopada 2015 r. w sprawie imprez turystycznych i powiązanych usług turystycznych, zmieniającej rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 i dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE oraz uchylającej dyrektywę Rady 90/314/EWG (dalej jako: dyrektywa 2015/2302), która nie tylko aktualizuje i poszerza istniejące uregulowania prawne dotyczące turystyki, lecz także zobowiązuje państwa członkowskie do maksymalnej harmonizacji w tym zakresie 2*. W związku z tym kraje członkowskie były zobowiązane przyjąć i opublikować przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne celem implementacji ustawy do dnia 1 stycznia 2018 r. (przepisy miały wejść w życie z dniem 1 lipca 2018 r.).


2. Kształtowanie treści umowy

Odstąpienie od umowy stanowi jedną z form rozwiązania stosunku prawnego, która najczęściej polega na tym, że strony zwracają sobie to, co świadczyły uprzednio. Odstąpienie może mieć charakter ustawowy lub umowny. W przypadku odstąpienia ustawowego to ustawodawca reguluje przesłanki, zakres i skutki prawne tego oświadczenia. Strony, w ramach swobody kontraktowania (art. 3531 k.c.), mogą ustalać między sobą inne zasady współpracy.

Treść umowy o udział w imprezie turystycznej jest zwykle narzucana uczestnikowi przez organizatora jako umowa adhezyjna, w związku z czym to organizator jednostronnie decyduje o wprowadzeniu do umowy postanowień bardziej lub mniej korzystnych dla uczestnika. Z uwagi na układ sił na rynku turystycznym oraz opieszałość turystów w analizie umowy o udział w imprezie turystycznej należy uznać, że wyjściowym poziomem analizy będą przepisy ustawy turystycznej, które obowiązują organizatorów bezwzględnie. Ustawodawca przewidział zresztą tendencję wprowadzania postanowień umownych nader korzystnych dla organizatorów, co wyartykułował w art. 54 ustawy turystycznej in pleno. Zgodnie z art. 54 ust. 1 UITiPUT podróżny nie może zrzec się w całości lub części praw wynikających z ustawy. Dalej, na mocy art. 54 ust. 2 UITiPUT, postanowienia umów zawieranych przez przedsiębiorców turystycznych z podróżnymi lub oświadczenia podróżnego mniej korzystne dla podróżnych niż postanowienia umowy są nieważne. W miejsce postanowień umowy mniej korzystnych dla podróżnego obowiązują przepisy ustawy.

3. Umowa o udział w imprezie turystycznej

Umowa ta została zdefiniowana w art. 4 pkt. 3) UITiPUT jako umowa dotyczącą imprezy turystycznej jako całości lub, jeżeli impreza turystyczna jest realizowana na podstawie odrębnych umów, wszystkie umowy obejmujące poszczególne usługi turystyczne w ramach tej samej imprezy turystycznej. Kluczowe w odkodowaniu powyższej definicji są pojęcia imprezy turystycznej i usługi turystycznej, które definiowane są (odpowiednio w pkt 2) i 1) art. 4 UITiPUT) następująco – usługa turystyczna obejmuje:

a) przewóz pasażerów,
b) zakwaterowanie w celach innych niż pobytowe, które nie jest nieodłącznym elementem przewozu pasażerów,
c) wynajem pojazdów samochodowych lub innych pojazdów silnikowych,
d) inną usługę świadczoną podróżnym, która nie stanowi integralnej części usług wskazanych w lit. a–c;


z kolei impreza turystyczna to połączenie co najmniej dwóch różnych rodzajów usług turystycznych na potrzeby tej samej podróży lub wakacji, spełniające warunki, o których mowa w art. 5 ust. 1 UITiPUT, czyli do utworzenia imprezy turystycznej dochodzi, jeżeli:

1) usługi turystyczne zostały połączone przez jednego przedsiębiorcę turystycznego, w tym na prośbę podróżnego lub zgodnie z jego wyborem, przed zawarciem umowy obejmującej wszystkie usługi lub
2) niezależnie od tego, czy zawarto odrębne umowy z dostawcami poszczególnych usług turystycznych, usługi te są:
a) nabywane w jednym punkcie sprzedaży i zostały wybrane, zanim podróżny zgodził się dokonać zapłaty lub
b) oferowane lub sprzedawane po cenie obejmującej wszystkie usługi lub po cenie całkowitej, lub gdy jedną z tych cen obciążany jest nabywca, lub
c) reklamowane lub sprzedawane przy użyciu określenia „impreza turystyczna” lub podobnego, lub
d) łączone po zawarciu umowy, na podstawie której podróżny został uprawniony do dokonania wyboru spośród różnych rodzajów usług turystycznych, lub
e) nabywane od odrębnych przedsiębiorców turystycznych za pośrednictwem powiązanych procesów rezerwacji online, podczas których przedsiębiorca turystyczny, z którym zawarta została pierwsza umowa, przekazuje innemu przedsiębiorcy turystycznemu lub przedsiębiorcom turystycznym: imię i nazwisko podróżnego, adres poczty elektronicznej oraz szczegóły płatności, a umowa z tym innym przedsiębiorcą turystycznym lub przedsiębiorcami turystycznymi zostanie zawarta najpóźniej 24 godziny po potwierdzeniu rezerwacji pierwszej usługi turystycznej.

4. Odstąpienie od umowy

Prawo do odstąpienia od umowy o udział w imprezie turystycznej zostało bardzo obszernie uregulowane w treści art. 47 UITiPUT, zarówno na rzecz podróżnego, jak i organizatora, odrębnie regulując uprawnienia każdego z nich. Przepis ten stanowi odpowiednik art. 12 dyrektywy 2015/2302. Przedmiotem niniejszej analizy są jedynie uprawnienia podróżnego.

W treści art. 47 ust. 1-3 UITiPUT reguluje się uprawnienie do odstąpienia przez podróżnego od umowy niezależnie od przyczyny, z kolei art. 47 ust. 4 UITiPUT wprowadza szczególny przypadek względem wystąpienia siły wyższej 3*. Uzasadnienia dla tego typu konstrukcji prawnych wprowadzających udogodnienia dla podróżnego można szukać między innymi w preambule do dyrektywy 2015/2302, która w pkt 31 stanowi, że:

Podróżni powinni również mieć możliwość rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej w każdym momencie przed rozpoczęciem imprezy turystycznej za odpowiednią i możliwą do uzasadnienia opłatą za rozwiązanie, uwzględniającą spodziewane oszczędności kosztów oraz spodziewany dochód z tytułu alternatywnego wykorzystania danych usług turystycznych. Powinni oni także mieć prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia jakiejkolwiek opłaty za jej rozwiązanie, w przypadku gdy nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności miałyby w znaczącym zakresie wpłynąć na realizację imprezy turystycznej.

4.1. Odstąpienie w przypadku pandemii

Sytuacja pandemii może z pewnością zostać zakwalifikowana jako zdarzenie nieuniknione i nadzwyczajne. W tym zakresie także dyrektywa 2015/2302 definiuje je jako (pkt 31 Preambuły) zdarzenia, które mogą:

obejmować na przykład działania wojenne, inne poważne problemy związane z bezpieczeństwem, takie jak terroryzm, znaczące zagrożenie dla zdrowia ludzkiego, takie jak wybuch epidemii poważnej choroby w docelowym miejscu podróży lub katastrofy naturalne, takie jak powodzie lub trzęsienia ziemi, lub warunki pogodowe uniemożliwiające bezpieczną podróż do miejsca docelowego uzgodnionego w umowie o udział w imprezie turystycznej.

W art. 4 pkt. 15) UITiPUT okoliczność nadzwyczajna i nieunikniona jest rozumiana jako:

sytuacja pozostająca poza kontrolą strony powołującej się na taką sytuację, której skutków nie można było uniknąć, nawet gdyby podjęto wszelkie rozsądne działania.

Zgodnie z art. 47 ust. 4 UITiPUT:

Podróżny może odstąpić od umowy o udział w imprezie turystycznej przed rozpoczęciem imprezy turystycznej bez ponoszenia opłaty za odstąpienie w przypadku wystąpienia nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności występujących w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie, które mają znaczący wpływ na realizację imprezy turystycznej lub przewóz podróżnych do miejsca docelowego. Podróżny może żądać wyłącznie zwrotu wpłat dokonanych z tytułu imprezy turystycznej, bez odszkodowania lub zadośćuczynienia w tym zakresie.

W literaturze zwraca się uwagę na to, że okoliczności nadzwyczajne i nieuniknione powinny być interpretowane za pomocą miernika obiektywnego. W ocenie K. Kuryli-Cudnej:

Przy ocenie, czy dane okoliczności mają nieunikniony i nadzwyczajny charakter należy stosować kryteria obiektywne. Komentowany przepis, co do zasady, nie odnosi się do okoliczności dotyczących konkretnego podróżnego, takich jak nagła choroba czy śmierć członka rodziny. Komisja Europejska wskazała jednak, że w pewnych okolicznościach czynniki dotyczące konkretnego podróżnego mogą być brane pod uwagę. Jako przykład wskazano to, że wirus Zika jest szczególnie niebezpieczny dla kobiet w ciąży. W razie epidemii wirusa Zika w danym regionie należy zatem uwzględniać to, że konkretna podróżna jest w ciąży przy ocenie możliwości odstąpienia przez nią od umowy o imprezę turystyczną bez ponoszenia kosztów na podstawie art. 47 ust. 4 ImprTurU 4*.

Z brzmienia art. 47 ust. 4 ustawy wynika, że w przypadku wystąpienia przesłanek podróżny może odstąpić od umowy:

— bezpłatnie,
— bez ponoszenia dodatkowych kosztów;

aczkolwiek także bez ekwiwalentu lub odszkodowania za niedogodność związaną z brakiem wykonania umowy. Zgodnie z art. 47 ust. 6 UITiPUT podróżny otrzymuje zwrot kosztów w terminie 14 dni od dnia rozwiązania umowy.

5. Odstąpienie w praktyce

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na to, że analizowany temat stał się w ostatnich dniach przedmiotem licznych odniesień w prasie prawniczej i wypowiedziach instytucji chroniących prawa konsumenta. W opinii Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Tomasza Chróstnego:

W przypadku każdego wniosku o odstąpienie od umowy biuro podróży musi sprawdzić czy zaszły przesłanki do takiego odstąpienia. Innymi słowy czy w miejscu, do którego konsument planował lecieć, istnieje realne zagrożenie jego zdrowia. Jeżeli tak, biuro ma obowiązek uznać roszczenie podróżnego. W przypadku wątpliwości dotyczących indywidualnych umów z biurami podróży zachęcam do korzystania z darmowej pomocy prawnej świadczonej przez miejskich i powiatowych rzeczników konsumenta 5*.

Zgodnie z sugestią UOKiK:

W przypadku szacowania ryzyka kraju destynacji pomocne są informacje dostarczane przez Głównego Inspektora Sanitarnego, Ministerstwo Spraw Zagranicznych czy Światową Organizację Zdrowia (WHO) – komunikaty te mogą dla konsumenta stanowić uzasadnienie wystąpienia owych nagłych i nieprzewidzianych okoliczności, w tym związanych z zagrożeniem zdrowotnym w kraju podróży 6*.

W praktyce wątpliwości może budzić to, w jakim terminie przed rozpoczęciem imprezy można żądać zwrotu kosztów i jaki moment w ocenie skutków sytuacji będzie decydujący dla odstąpienia od umowy. Niektóre biura podróży, przyjmując pełne brzmienie przepisu art. 47 ust. 4 UITiPUT, umieszczają własne klauzule, np. „… w terminie 7 dni przed dniem wyjazdu/wylotu”. Trzeba zaznaczyć nadto, że w przypadku zakupu wakacji w opcji First Minute kwestia ta jest szczególnie interesująca.

Kwestia ta nie jest uregulowana w przepisach ustawy. Wydaje się, że w tego typu przypadkach termin 7 dni przed rozpoczęciem imprezy jest jak najbardziej rozsądny. Chociaż ustawodawca nie wprowadza własnych terminów to z brzmienia można wyinterpretować, iż okoliczności szczególne powinny być powiązane z realizacją usługi. Oznacza to, że nie mogą one nastąpić abstrakcyjnie, w czasie np. 6 miesięcy przed rozpoczęciem planowanej imprezy.

Przykład: W dniu 20.03.2020 r. ogłaszana jest pandemia, a termin realizacji imprezy turystycznej świadczonej na Djerbie (Tunezja) określony został na okres 1.05.2020-8.05.2020.

Niektórzy organizatorzy oferują podróżnym przeniesienie terminu realizacji usługi. W takowej sytuacji podróżny zdaje się mieć przynajmniej dwa wyjścia:

1) nie podejmować żadnych działań i czekać do dnia 24.04.2020 celem odstąpienia od umowy – przy założeniu, że stan zagrożenia na utrzyma się w kraju docelowym;
2) przyjąć propozycję zmiany terminu imprezy (np. na październik 2020 r.) przy zachowaniu uprawnień płynących z treści art. 47 ust. 4 UITiPUT w razie gdyby stan zagrożenia się utrzymywał.

Pytania pozostające na tę chwilę bez odpowiedzi są następujące:

1) ile (stwierdzonych) przypadków koronawirusa na Djerbie należy uznać za wypełnienie się przesłanki okoliczności nadzwyczajnej,
2) na ile sama obawa, nawet uzasadniona (w tym wiek, zapadalność na choroby, innymi słowy uwarunkowania osobiste), może być kwalifikowana na tle powyższego,
3) czy szczególne okoliczności zaistniałe na kontynencie mają zastosowanie do imprezy świadczonej w rzekomej izolacji od tych okoliczności, tj. na wyspie.

Sytuacja ta pokazuje, iż treść art. 47 ust. 4 UITPUT zawiera sporo miejsc niepewnych, wartych interpretacji urzędów, by na tym tle uniknąć sporów sądowych lub nieuzasadnionego pociągania podróżnych do zapłaty kosztów.

Niezależnie od powyższego pozostaje jeszcze art. 47 ust. 1, 2 oraz 3 UITPUT, zgodnie z którym:

1. Podróżny może odstąpić od umowy o udział w imprezie turystycznej w każdym czasie przed jej rozpoczęciem.

2. Podróżny może zostać zobowiązany do zapłacenia odpowiedniej i uzasadnionej opłaty za odstąpienie od umowy o udział w imprezie turystycznej na rzecz organizatora turystyki. W przypadku nieokreślenia w umowie o udział w imprezie turystycznej opłat za odstąpienie od umowy o udział w imprezie turystycznej wysokość tej opłaty odpowiada cenie imprezy turystycznej pomniejszonej o zaoszczędzone koszty lub wpływy z tytułu alternatywnego wykorzystania danych usług turystycznych. Na żądanie podróżnego organizator turystyki uzasadnia wysokość opłat za odstąpienie od umowy o udział w imprezie turystycznej.

3. W umowie o udział w imprezie turystycznej może zostać wskazana opłata za odstąpienie od umowy o udział w imprezie turystycznej w wysokości zależnej od tego, w jakim czasie przed rozpoczęciem imprezy turystycznej doszło do odstąpienia od umowy o udział w imprezie turystycznej, od spodziewanych oszczędności kosztów oraz spodziewanego dochodu z tytułu alternatywnego wykorzystania danych usług turystycznych. Opłata podlega potrąceniu z wpłaty dokonanej przez podróżnego.

1*. Dz.U. z 2019, poz. 548.
2*. Por. uzasadnienie do druku projektu ustawy, https://bip.msit.gov.pl/download/2/7498/02_uzasadnienie_do_ projektu_ustawy_o_imprezach_turystycznych_i_PUT.pdf, dostęp: 19.03.2020.
3*. K. Kryla-Cudna [w:] Ustawa o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych, K. Osajda (red.), 2019, Legalis/el.
4*. K. Kryla-Cudna [w:] Ustawa o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych, K. Osajda (red.), 2019, Legalis/el.
5*. https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=16270, stan na dzień 20.03.2020 r.
6*. https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=16270, stan na dzień 20.03.2020 r.